Βrain-drain

(Διαρροή εγκεφάλων)

Η οικονομική και πολιτική κατάσταση του Ελληνικού κράτους, από απαρχής της ίδρυσης του, ποτέ δεν ήταν σταθερή. Κατά περιόδους και σε συνάρτηση με ιστορικές συγκυρίες (πόλεμοι, χρεοκοπία), οδηγήθηκε σε κατάρρευση, με αποτέλεσμα την  απελπισία του πληθυσμού και την   υιοθέτηση  ριζοσπαστικών  λύσεων  όπως τη μαζική αποδημία  του σε άλλες χώρες.

Η σημερινή κατάσταση με την οικονομική και πολιτική αστάθεια που επικρατεί, περιγράφεται ως κρίση,

κυρίως λόγω του αιφνιδιαστικού χαρακτήρα της σε σχέση με την πρότερη φαινομενική οικονομική ευημερία και δημιουργεί μεγάλο κλίμα ανασφάλειας ιδιαίτερα στη νέα γενιά. Αυτή αποτυπώνεται και στα αποτελέσματα της έρευνας που διεξήγαγε η  Focus Bari για λογαριασμό του Παντείου Πανεπιστημίου, με έμφαση στο φαινόμενο της επιθυμίας για μετανάστευση, από  όπου προέκυψε ότι 7 στους 10 νέους δηλώνουν επηρεασμένοι από την κρίση και τη σκέφτονται. Το 76% των ερωτηθέντων, πιστεύει ότι η μετανάστευση αποτελεί ιδανική λύση για την αντιμετώπιση των συνεπειών της οικονομικής κρίσης, ενώ 7 στους 10 δηλώνουν ότι αν μπορούν είναι καλύτερα να φεύγουν οι νέοι από την Ελλάδα. Επίσης  δεν πιστεύουν ότι μένοντας καταφέρνουν  να διαμορφώσουν μια καλύτερη κοινωνία.

Όσο αφορά στους Έλληνες επιστήμονες η αξιοποίηση τους, απασχόλησε από νωρίς το ελληνικό κράτος ανεξαρτήτως οικονομικής  κρίσης. Σύμφωνα με την  έρευνα του Λόη Λαμπριανίδη  οικονομικού γεωγράφου και καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, η διαρροή επιστημονικού δυναμικού γνωστή ως brain drain,  παρατηρείται στη χώρα μας από τη δεκαετία του 1960 και εντείνεται το 1990  λόγω κρίσης. Οι απαρχαιωμένες δομές της ελληνικής οικονομίας, οδηγούν κάθε χρόνο χιλιάδες επιστήμονες στο εξωτερικό κυρίως στη Βρετανία και συγκεκριμένα στο Λονδίνο και στις ΗΠΑ. Ο κ. Λαμπριανίδης άρχισε το 2009 μια  έρευνα, με σκοπό να μελετήσει επιστημονικά ένα φαινόμενο που μέχρι τότε μόνο εμπειρικά είχε παρατηρηθεί. Στα ερωτηματολόγια που απέστειλε μέσω Διαδικτύου, απάντησαν ανώνυμα 2.734 Έλληνες πτυχιούχοι Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης που εργάζονται ή εργάστηκαν σε 74 χώρες και 528 πόλεις στο εξωτερικό, αλλά έζησαν μέχρι τα 18 τους στην Ελλάδα. Σήμερα εκτιμά πως περίπου 114.000 - 139.000 Έλληνες πτυχιούχοι εργάζονται στο εξωτερικό και αποτελούν το 9,5% - 11,% του συνόλου των πτυχιούχων που ζουν στη χώρα μας. Όπως μάλιστα αναφέρει, 3 στους 10 δηλώνουν πως δεν μπορούν πλέον να επιστρέψουν. Η έρευνα αυτή  συν των άλλων ανέδειξε ότι το 91,1% των επιστημόνων πήρε πτυχία εκτός Ελλάδας το 58,9 πήραν κάποια πτυχία από την Ελλάδα και το 47,3% όλα τα πτυχία από την Ελλάδα. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πως για την κατάρτιση και τη μόρφωση αυτών των ανθρώπων, που το ελληνικό κράτος δεν μπορεί να κρατήσει και να αξιοποιήσει, αυτό το ίδιο κράτος (μέσω της φορολογίας των πολιτών) δαπανά κάθε χρόνο δισεκατομμύρια ευρώ.

Η κύρια  αιτία   της  μετανάστευσης των Ελλήνων  επιστημόνων στο εξωτερικό οφείλεται στην αναντιστοιχία προσφοράς και ζήτησης επιστημονικού προσωπικού, που προκύπτει από πολλά δεδομένα, όπως υψηλά ποσοστά ανεργίας επιστημόνων, την υποαπασχόληση ή ετεροαπασχόλησή τους σε δουλειές κατώτερη των προσόντων τους, τις χαμηλές αμοιβές των επιστημόνων κλπ. Αυτή η αναντιστοιχία δεν μπορεί να ερμηνευτεί ως αποτέλεσμα υπερεκπαίδευσης των Ελλήνων επιστημόνων,  ούτε  η εκπαίδευσή τους έχει υπερβεί το βέλτιστο σε σύγκριση με το εξωτερικό. Η Ελλάδα σε σύνολο 30 χωρών, κατατάσσεται στην 21 θέση δηλαδή βρίσκεται κάτω από τον μέσο όρο σε αριθμό επιστημόνων ανά κάτοικο.

Άλλη αιτία είναι το εξαιρετικά χαμηλό επίπεδο έρευνας και ανάπτυξης σε επιστημονικό και εκπαιδευτικό επίπεδο, που δεν καλύπτει τα πιο ανήσυχα μυαλά που θέλουν να βρίσκονται στο κέντρο των επιστημονικών και ερευνητικών εξελίξεων.

Σημαντικός είναι ο λόγος που αφορά τους κοινωνικούς παράγοντες της χώρας μας όπως αναξιοκρατία, παθογένεια, η αίσθηση ότι δεν μπορεί να πετύχει κάποιος αυτό που θέλει . H  ελληνική κοινωνία και το ελληνικό κράτος δεν προετοιμάζουν τους νέους ανθρώπους να λειτουργήσουν δημιουργικά και παραγωγικά σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Ακόμα η  υπερπροστατευτική ελληνική οικογένεια,  δεν  καλλιεργεί  την αίσθηση του ρίσκου, με αποτέλεσμα ο νέος να φοβάται  να αποτύχει. Από την άλλη η κοινωνία αντιμετωπίζει με συναισθηματισμό την φυγή και λειτουργεί ως άγκυρα στις ατομικές φιλοδοξίες.

Επίσης ένας ακόμα λόγος  είναι ο τρόπος που διαμορφώνονται  οι ατομικές μας επιλογές, χωρίς να λαμβάνεται  υπόψιν το πλαίσιο, καθώς υπάρχουν υπεράριθμοι επιστήμονες σε κάποιους κλάδους, όπως στους γιατροί, ενώ σε κάποιους όπως αυτούς της ναυτιλίας παρατηρείτε έλλειψη. Ακόμα  σε κοινωνικό επίπεδο τα τελευταία 30 χρόνια υπήρξε πολιτική  κινήτρων  και αντικινήτρων  που ευνόησαν  τα λεγόμενα ευγενή επαγγέλματα, ενώ περιθωριοποίησαν τις παραγωγικές δουλειές.

Τέλος στους λόγους σήμερα, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε τόσο την πολιτική αστάθεια καθώς έχει χαθεί η εμπιστοσύνη στα πολιτικά πρόσωπα και κόμματα, όσο και τη χρηματοοικονομική αστάθεια, αφού οι τράπεζες σταμάτησαν το δανεισμό με αποτέλεσμα νέοι μορφωμένοι επιχειρηματίες να μην μπορούν να επενδύσουν στην Ελλάδα.

Όπως λοιπόν διαπιστώνουμε  από την ανάλυση των αιτιών της μετανάστευσης των νέων επιστημόνων,  οι σημαντικότεροι παράγοντες φυγής τους  σχετίζονται με την εργασία, και αφορούν κυρίως τη δυνατότητα εύρεσης εργασίας, την  ποιότητα επαγγελματικών σχέσεων, την  ύπαρξη προοπτικών εξέλιξης, και  τη σαφή περιγραφή του αντικειμένου.

Παράλληλα, τεχνολογικοί, πολιτικοί,  και άλλοι λόγοι  ευνοούν  την απόφαση τους για μετανάστευση  όπως είναι :

α) Η ομογενοποίηση των δυτικών κοινωνιών και η εξοικείωση με τις συνθήκες του εξωτερικού μέσω της αύξησης του πληθυσμού, από προγράμματα ανταλλαγής φοιτητών κ.α.

δ) Η ενιαία αγορά εργασίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση

γ) Οι εξελίξεις στην τεχνολογία τηλεπικοινωνιών και μεταφορών ιδιαίτερα του Ίντερνετ και του Skype, όπου μπορεί κάποιος καθημερινά να βλέπει τους συγγενείς του, τους φίλους του, να μαθαίνει νέα τους και έτσι να περιορίζεται η επιθυμία  επιστροφής τους.

δ) Η δυνατότητα ευρέσεως εργασίας σε άλλες χώρες μέσω διαδικτυακών γραφείων ευρέσεως εργασίας, με πρόσβαση σε αυτά και του πιο απομακρυσμένου Έλληνα πολίτη, με τεράστιες δυνατότητες αναζήτησης εργασίας και μάλιστα χωρίς καθόλου κόστος.

Τα στοιχεία που παρουσιάσαμε είναι αποκαρδιωτικά ωστόσο οι  αλλαγές που προκύπτουν λόγω τις κρίσης στο συναίσθημα, στη σκέψη και τη συμπεριφορά, δεν οδηγούν πάντα σε αδιέξοδο. Συχνά σύμφωνα με ψυχολογικές έρευνες,  αποτελούν ένα στάδιο στην αναζήτηση λύσεων και διεξόδων. Άλλωστε η παγκόσμια κρίση, είναι αυτή κυρίως που θα λειτουργήσει ανατρεπτικά σε μία μαζική φυγή Ελλήνων επιστημόνων. Ο τριτογενής τομέας,  παρότι είναι ανοιχτός σε  πτυχία και εξειδίκευση, δεν ευνοεί τη μαζική φυγή αλλά την απορρόφηση του ικανότερου και άριστου επιστημονικού προσωπικού.

Σύμφωνα με τον κ. Λαμπριανίδη οι λύσεις ορίζονται μακροπρόθεσμα  και βραχυπρόθεσμα  προκειμένου να ξεπεραστεί η κρίση και να υπάρχει ύφεση. Η σημερινή οικονομική συγκυρία, παρά τα αρνητικά της χαρακτηριστικά ή και με αφορμή αυτά, όπως εκτιμούν οι επιστήμονες, αποτελεί μοναδική ευκαιρία για να αλλάξει το παραγωγικό μοντέλο της χώρας. Αρκεί να στραφεί στη δημιουργία σύνθετων προϊόντων και υπηρεσιών, με τα οποία η Ελλάδα θα διεκδικήσει μία καλύτερη θέση στον παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας, παρέχοντας πεδίο για την αξιοποίηση και των επιστημόνων της.

Βραχυπρόθεσμα η Ελλάδα πρέπει να αξιοποιήσει τους επιστήμονες, παίρνοντας ως δεδομένο ότι στο άμεσο μέλλον θα παραμείνουν  στο εξωτερικό. Πρέπει να αναγνωρίσει ρητά και με επίσημο τρόπο την τεράστια σημασία αυτού του ανθρώπινου κεφαλαίου. Έτσι το Ελληνικό κράτος, πρέπει να διευκολύνει την απρόσκοπτη επιθυμία κάθε συνεργασίας είτε με την Ελλάδα, είτε με τη χώρα που βρίσκονται και  ακόμα διευκολύνοντας τους να εργαστούν κατά διαστήματα στην Ελλάδα. Έτσι θα μεταφέρουν τις ιδέες, τις γνώσεις, την τεχνογνωσία τους, μέσα από ουσιαστικές συνεργασίες με πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα αλλά και με ιδιωτικές επιχειρήσεις ή ιδρύοντας δικές τους επιχειρήσεις. Αυτό θα αποτελέσει και τη γέφυρα, όπου ίσως κάποια στιγμή να τους φέρει πίσω με θετικά αποτελέσματα για το σύνολο της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας, εάν συνυπολογίσει κανείς και την επιθυμία της πλειοψηφίας των εργαζομένων για επιστροφή, με βάση τα αποτελέσματα μιας  εμπειρικής παρατήρησης Ελλήνων εργαζομένων στο εξωτερικό. 

Νικολλέττα Παπακωνσταντίνου

Πολιτισμολόγος (με ειδίκευση στον Ελληνικό Πολιτισμό)